Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου


Εισαγωγικά

Στην νεότερη εποχή με την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης εγκαινιάστηκε η σύγχρονη πολιτική περίοδος που διαρκεί μέχρι και σήμερα. Κατά τη γαλλική επανάσταση επικράτησε το τρίπτυχο ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ-ΙΣΟΤΗΤΑ-ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ. Το τρίπτυχο αυτό αποτύπωνε και αποτυπώνει ακόμα για την πολιτική θεωρία την σύγχρονη πορεία του ανθρώπου προς την ελευθερία σε όλα τα επίπεδα του ανθρώπινου βίου (πολιτική, οικονομική, κοινωνική, πνευματική). 

Η γαλλική επανάσταση οργανώθηκε και πραγματοποιήθηκε από την φιλελεύθερη αστική τάξη της εποχής (ανερχόμενα μεσαία κοινωνικά στρώματα)  ενάντια στην απολυταρχία των βασιλέων, στην θεοκρατία της εκκλησίας και στα οικονομικά και πολιτικά προνόμια των ευγενών. Η επανάσταση πέτυχε και περιορίστηκε η παντοδύναμη εξουσία του μονάρχη με την εισαγωγή μερικών δημοκρατικών θεσμών που παρείχαν περισσότερη δικαιοσύνη και περισσότερες ελευθερίες σε αυτούς. 

Στο κυρίως ζητούμενο

Αυτά τα προαναφερθέντα παραβλήθηκαν για να εισαχθούμε στο φλέγον ζήτημα των δίπολων  πρόοδος και συντήρηση, αριστερά και δεξιά, φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές. 

Από τη στιγμή κατά την οποία η αστική τάξη κατάφερε να αποκτήσει τις πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες και συνταγματικά, σταμάτησε να διεκδικεί περισσότερα δικαιώματα και για τα φτωχά λαϊκά στρώματα που αφυπνίζονταν σιγά σιγά. Η αστική τάξη παρέμεινε φιλελεύθερη για μικρό χρονικό διάστημα, για όσο διατηρούσε τα προνόμια που αποκόμισε από την επανάσταση. Όταν όμως άρχισαν να πραγματοποιούνται εξεγέρσεις των μικρομεσαίων και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων (εργάτες, αγρότες, μικροπαραγωγοί) για τη διεκδίκηση καλύτερων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών ζωής, οι φιλελεύθεροι αστοί συμμάχησαν με τους συντηρητικούς, με τους μεγαλομεσαίους και τους ευγενείς, για να αποφύγουν την φορολόγηση των εισοδημάτων τους. Ένα μεγάλο μέρος των φιλελεύθερων αστών (οι πλουσιότεροι) έγιναν συντηρητικοί, δηλαδή πολέμιοι της φορολογίας, ενώ οι υπόλοιποι αστοί κράτησαν μια στάση πιο ήπια προτείνοντας μικρή φορολογία, τόση όση θα τους διατηρούσε σε μεγάλο βαθμό τα προνόμια που απέκτησαν. Τα φτωχά λαϊκά στρώματα απέναντι στους φιλελεύθερους αστούς και στους συντηρητικούς συγκρότησαν μέσα σε πολύ λίγες δεκαετίες τα πρώτα σοσιαλιστικά εργατικά κινήματα και στο τέλος κόμματα, προκειμένου να πιέσουν για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη, περισσότερα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα.

Με την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης, λοιπόν, γεννήθηκαν δύο μεγάλα πολιτικά ρεύματα απέναντι στους πλούσιους ευγενείς και στους μεγάλους που ήταν οι συντηρητικοί (δεξιά): α) οι φιλελεύθεροι (κεντρώοι) που επιδίωκαν την ελευθερία στην οικονομία χωρίς να πιστεύουν σε καμιά μορφή παρέμβασης και β) οι αριστεροί σοσιαλιστές που είχαν στόχο την συγκρότηση μιας κοινωνίας με διάχυση της ελευθερίας παντού, σε όλα τα κοινωνικά στρώματα (ευημερία και οικονομική ευρωστία). Ο προμαρξικός  σοσιαλισμός ήταν και είναι ο κληρονόμος του φιλελευθερισμού, με την έννοια ότι είναι εκείνο το μεγάλο ιστορικό κίνημα που επιδιώκει να παραμερίσει και άλλα εμπόδια στην ελευθερία, εκτός από εκείνα που ήδη έχουν παραμερίσει οι αστικές επαναστάσεις εναντίον του απολυταρχισμού, για αυτό και αυτός θεωρούνταν φιλελεύθερος σοσιαλισμός.

Αυτό που αξίζει να στοχαστούμε είναι ότι ο στόχος του φιλελευθερισμού και του προμαρξικού σοσιαλισμού ήταν η ελευθερία. Ανήκαν στα πολιτικά ρεύματα που επιζητούσαν περισσότερη ελευθερία στην κοινωνία. Ο σοσιαλισμός ξεκινούσε το πρόγραμμα για την ελευθερία, στο σημείο που σταματούσε ο φιλελευθερισμός. [Το ρητορικό  ερώτημα πάνω στο οποίο στηριζόταν το σοσιαλιστικό ιδεώδες ήταν το τι νόημα έχει η ελευθερία για έναν φτωχό εργάτη, όταν στερείται βασικά πολιτικά δικαιώματα για την εκπαίδευση, την υγεία και την ιδιοκτησία.] Ενώ ο φιλελευθερισμός επιδίωκε την διεκδίκηση της ελευθερίας περισσότερο μέσα από την αγορά, η ιδεολογία του ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ επιδίωκε την διάχυση της ελευθερίας σε όλους μέσα από την πολιτική ισότητα, την εξισωτική ελευθερία των ρυθμίσεων και των θεσμικών παρεμβάσεων, ή αλλιώς την ίση ελευθερία. Αυτή είναι και η διαφορά τους. Ενώ ο φιλελευθερισμός από τη φύση του μέσα από την ελεύθερη οικονομία της αγοράς (τα 200 νεωτερικά χρόνια) προστατεύει και χειραφετεί τη μεσαία αστική τάξη, όταν όμως αποπειράται να ενισχύσει και τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα, αναγκάζεται να παρέμβει στο κοινωνικό πεδίο. Να θεσπίσει δηλαδή κοινωνικές ρυθμίσεις που είτε νομιμοποιούν μια δίκαιη φορολογία των εισοδημάτων με θεσμοθέτηση κοινωνικών παροχών ή και δημιουργώντας με τα κεφάλαια αυτά δίκτυα δημόσιου προγραμματισμού για νέες δουλειές. Τότε όταν κάνει τέτοιου είδους παρεμβάσεις, σταματά να ονομάζεται "φιλελευθερισμός" και ονομάζεται "φιλελεύθερος σοσιαλισμός". 

Στον 20ο αιώνα οι αστοί φιλελεύθεροι θεωρούνται οι κατά βάση συντηρητικοί ευθυγραμμιζόμενοι με τους κλασικούς συντηρητικούς (μεγάλο κεφάλαιο, αστοί προσκολλημένοι στη θρησκεία και την παράδοση), επειδή επιθυμούν να διατηρήσουν τα οικονομικά τους προνόμια ακόμα και αν διαπιστώνουν κοινωνική φτώχεια και αποκλεισμούς σε πολλά κοινωνικά στρώματα (άνεργοι, εργάτες και υπάλληλοι  πολυεθνικών και εργοστασίων κλπ).

Ο μύθος της κυριαρχίας του οικονομικού φιλελευθερισμού

Ο αμιγής οικονομικός φιλελευθερισμός έφθασε στο απόγειό του την δεκαετία του 1920 και με την κρίση  του 1929 κατέρρευσε. Αυτό που δεν έχουν συνειδητοποιήσει οι θεωρητικοί αυτού του φιλελευθερισμού έκτοτε είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει πουθενά ούτε αμιγής φιλελευθερισμός ούτε αμιγής σοσιαλισμός. Δηλαδή δεν μπορούμε να αποφανθούμε ούτε ότι υπάρχει μόνο το άτομο ούτε μόνο η κοινωνία. Πρόκειται για δύο ομόκεντρες και ταυτόσημες σφαίρες που όταν υποχωρεί η ανάπτυξη της μίας υποχωρεί και η άλλη. Ας σκεφτούμε λοιπόν ότι σε καμιά χώρα του κόσμου δεν μπορεί να λειτουργήσει ορθά μια οικονομία αν δεν υπάρχουν παράλληλα και οι κοινωνικές ρυθμίσεις (φόροι, οικονομική, πολιτική και εξισωτική αναδιανομή παντοίων ειδών, δημόσια εκπαίδευση και υγεία) της πολιτείας είτε για την λειτουργία της οικονομίας της αγοράς είτε μιας οποιασδήποτε άλλης χωρίς αγορά. Ακόμα και ακραία καπιταλιστικά κράτη (όπως οι ΗΠΑ) διαθέτουν δημόσιες υπηρεσίες και μορφές κοινωνικού κράτους, ώστε να μην καταρρέει η ίδια η δυναμική της οικονομίας τους. Το όνειρο των απανταχού ακραίων φιλελεύθερων της ανυπαρξίας κράτους ή κοινωνικών δομών έχει τελειώσει και επίσημα από το 1929. Επίσης πάλι είναι αδύνατον να "ορθοποδήσει" μια κοινωνία στην οποία το άτομο δεν έχει θεσμοθετημένες πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες με παράλληλη ύπαρξη ανάπτυξης και μιας ιδιωτικής υγιής οικονομίας και επιχειρηματικότητας. Μια "κοινωνία" είναι "ελεύθερη" και λειτουργική στο βαθμό που αναπαράγει  "κοινωνικά άτομα". Πρόκειται για έναν πολιτικό κύκλο συνύπαρξης της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ με την ΙΣΟΤΗΤΑ. Η ελευθερία σχετίζεται με την ανάπτυξη του ατόμου και η ισότητα με την συσχέτιση του ατόμου με τα υπόλοιπα άτομα. Κάτι τέτοιο είναι εφικτό μόνο στα πλαίσια του φιλελεύθερου σοσιαλισμού, ο οποίος είναι αδύνατον να προσληφθεί ως πολιτικό σύστημα, αλλά ως παράλληλη εξέλιξη της ατομικής και της συλλογικής αυτονομίας. 

Εν κατακλείδει

Η πολιτική ιστορία μάς διδάσκει το επιμύθιο που λέει ότι όποιος αποκτά περιουσία και πολύ χρήμα γίνεται συντηρητικός ή, αν θέλετε, φιλελεύθερος αστός. Συχνά βλέπουμε υποστηρικτές του σοσιαλισμού που όταν καταστούν εύποροι, θα αρχίσουν να καλοβλέπουν τον αστικό φιλελευθερισμό που είναι ο σημερινός καμουφλαρισμένος συντηρητισμός. Και αυτό συμβαίνει όχι γιατί πίστευαν στον σοσιαλισμό, αλλά γιατί επιδίωκαν εξαρχής  τον ατομικό πλουτισμό. Αυτό σημαίνει ότι υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες στην κοινωνική σφαίρα που θολώνουν τα προτάγματα των πολιτικών ιδεών υπέρ του κάθε είδους ωφελιμισμού. Εδώ τίθενται και ζητήματα πολιτικής παιδείας και έλλειψης κοινωνικών ιδανικών σε μια κοινωνία που λειτουργούν διαβρωτικά σε κάθε προσπάθεια συγκρότησης μιας ελεύθερης, δίκαιης και αλληλέγγυας κοινωνίας.

ΥΓ. Με τον Μαρξ (ο οποίος εξύψωσε την κοινωνική σκέψη μέσα από την αντιστροφή του εγελιανού πνεύματος) ο σοσιαλισμός των επιγόνων του στην πράξη δεν υπηρέτησε την ιδέα της ίσης ελευθερίας για όλους, αλλά προώθησε ένα πολιτικό σύστημα ξένο προς την ιδέα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ συλλαμβάνοντας μόνο την  ιδέα της επιβολής μιας οικονομικής ισότητας καταργώντας την ελευθερία. Αντίθετα, ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός αποτελεί την συνέχεια της φιλελεύθερης παράδοσης της προτεραιότητας του πολιτικού έναντι του οικονομικού στοιχείου και προάγει την ελευθερία για όλους μέσω της ισότητας χωρίς να εναγκαλίζεται με κάποιο μεθοδολογικό οικονομικό δόγμα (κρατισμός, νεοφιλελευθερισμός κλπ)